„Jakbyś kamień jadła”, Wojciech Tochman

Bycie dobrym reportażystą to powód do niewątpliwej dumy, tak przynajmniej twierdzą wytrawni dziennikarze. Bo wciągający reportaż wymaga talentu narracyjnego oraz umiejętności obserwacji świata i ludzi. Ryszard Kapuściński, Zofia Nałkowska, Hanna Krall – bez tych nazwisk historia polskiego reportażu nie byłaby tak znana. Z całą pewnością do grona wybitnych reportażystów zaliczyć można Wojciecha Tochmana, dziennikarza, który przez 14 lat pracował w Gazecie Wyborczej, a w 1999 założył Fundację ITAKA, zajmującą się m.in. poszukiwaniem osób zaginionych. W 2000 roku Tochman brał udział w reporterskiej podróży do byłej Jugosławii. Jej efektem jest wstrząsająca opowieść o powojennej Bośni – miejscu, w którym doszło do tragicznych wydarzeń – ludobójstwa niespotykanego dotąd na taką skalę po II wojnie światowej. Tochman udał się tam kilka lat po zakończeniu wojny i obserwował pracę komisji zajmującej się identyfikacją zwłok ofiar czystek etnicznych, przede wszystkim muzułmańskich Bośniaków. Lektura książki Wojciecha Tochmana wstrząśnie nami do granic możliwości.

Kiedy słyszymy informację, że w miejscowości Srebrenica w lipcu 1995 roku Serbowie zamordowali 8 tysięcy osób, bezduszna cyfra szybko uleci z naszej pamięci. Dlatego Tochmanowi nie zależy na cyfrach i na szczegółowych opisach poszczególnych etapów wojny. Interesują go ludzie, opowieść o losach tych, którzy przeżyli i tych, którzy zginęli. Jedną z bohaterek książki jest antropolog Ewa Elwira Klonowski, która przyjechała na tereny byłej Jugosławii, by zajmować się ekshumacją i identyfikacją zwłok. To ona pomaga muzułmańskim kobietom, poszukującym informacji o swoich bliskich: Młode małżeństwo z siedmioletnią dziewczynką na rękach poszukuje ojca – dziadka dziewczynki. […] Nad innymi strzępami pochyla się siwa pani w granatowym kostiumie. Od rana stoi nad jednym i tym samym ubraniem. Układa je, jakby chciała, by ładnie się prezentowało. Poprawia ciemne spodnie, jasną koszulę i coś, co było swetrem w kolorze bordo. Głaszcze to wszystko, jak głaszcze się człowieka. Trudno wyrzucić z pamięci fragment, w którym Tochman wraz z doktor Klonowski opisuje miejsce, gdzie składowane są tzw. body bags. To w nich znajdują się fragmenty kości zamordowanych mężczyzn i kobiet oraz przedmioty, które znaleziono w zbiorowych mogiłach: Body bags leżą teraz na ziemi w ciemnym baraku. Czekają na kogoś, kto się do nich przyzna. Białe plastikowe torby z zamkiem błyskawicznym – coś jak pokrowiec na męski garnitur, tylko że długi na dwa metry. Szukamy body bag KV 22 B. Jest: leży pod ścianą, w samym rogu. Pod innymi torbami. Te z wierzchu doktor Ewa przekłada na bok i wyciąga tę właściwą. Rozpina suwak. Mała dziewczynka patrzy, nikt nie reaguje. Właśnie wtedy muzułmańskie kobiety opowiadają Tochmanowi o masowych zagładach całych wiosek, gwałtach na kobietach, o mordowaniu dzieci. Mówią również o trudnych powrotach do domu, do miejsc, z których zostały wygnane. Często bywało tak, że na znanych sobie ulicach spotykały tych, którzy na sumieniu mieli setki ludzkich istnień. To byli zabójcy ich mężczyzn i dzieci.

Jakbyś kamienie jadła Wojciecha Tochmana to nie tylko historia bośniackich rodzin. W książce pojawiają się również Serbowie, którzy opowiadają o wojnie ze swojego punktu widzenia. W ten sposób Tochman zachowuje profesjonalny obiektywizm, nie stając po niczyjej stronie, nie pozwalając sobie na ocenę wydarzeń. Właśnie dlatego jego książka wpisuje się w cykl takich reportaży jak słynne Medaliony Zofii Nałkowskiej. To teksty najcięższego kalibru, poświęcone sprawom najtrudniejszym, a mimo wszystko napisane językiem oszczędnym, pozbawionym emocji.

Wszyscy pamiętamy bezradność wojsk ONZ, które nie potrafiły zapobiec ludobójstwu w Bośni i Hercegowinie. Pamiętamy również układ w Dayton, na mocy którego podzielono Bośnię na dwie części, utrwalając przy tym, a nie rozwiązując, dawne spory etniczne. Właśnie dlatego recenzent Literary Review pozwolił sobie na poniższe słowa: Jakbyś kamień jadła trzeba by wysłać Boutrosowi — Boutrosowi Ghaliemum i Kofiemu Annanowi, Johnowi Majorowi i Douglasowi Hurdowi, George’owi Bushowi i Billowi Clintonowi. Pewnie by jej nie przeczytali, ale nawet przekartkowanie książki Tochmana zmąciłoby spokój ich emerytury.

Ta lektura zmąci również nas spokój, chociaż z zupełnie innego powodu. Przekonamy się bowiem, jak niewiele trzeba nienawiści, by koszmar hitlerowskich obozów koncentracyjnych znów stał się rzeczywistością. Książka Wojciecha Tochmana to ostrzeżenie, którego nie można zignorować.