„Fabryka nostalgii. O fenomenie pamięci wieku dojrzałego”, Douwe Draaisma

Starość nie radość – z takim przysłowiem spotykamy się zawsze wtedy, gdy o czymś zapomnimy lub nie sprostamy zadaniu wymagającemu fizycznego wysiłku. Rzecz charakterystyczna, że słowa te wypowiadają ludzie stosunkowo młodzi, którym daleko do wizerunku typowych staruszków, z trudem radzących sobie z obowiązkami życia codziennego. Ludzie starsi, co oczywiste, o swojej starości mówić nie lubią, ukrywając przed bliskimi problemy ze zdrowiem, pamięcią i samopoczuciem. O tym, dlaczego tak się dzieje, pisze w swojej książce Douwe Draaisma – profesor historii psychologii na Uniwersytecie w Groningen, autorka bestsellerowej publikacji Dlaczego życie płynie szybciej, kiedy się starzejemy. Jej Fabryka nostalgii to książka o fenomenie starości, o tym, co dzieje się z człowiekiem, kiedy z dnia na dzień traci zdolność zapamiętywania tego, co działo się wczoraj lub kilka dni temu. Ale nie jest to publikacja, która pokrywa się z typowym myśleniem nowoczesnego społeczeństwa: że starość jest mało atrakcyjna, że osoby starsze tracą to, co w życiu najcenniejsze. Wprost przeciwnie: Douwe Draaisma pokazuje, że starość może być (bo wszystko zależy od nas) czasem dojrzałej mądrości, czasem odkrywania prawdy o świecie i sobie samych.

Draaisma analizuje dwuznaczny stosunek do starości, charakterystyczny dla dzisiejszego społeczeństwa. Dziś o starości się nie mówi. Nie tylko dlatego, że nie wypada wytykać komuś tego, że z trudem się porusza lub zapomina, o czym wcześniej mówił. Starość jest na swój sposób tematem tabu, a milcząc na jej temat chcielibyśmy odwrócić to, co czeka nas w przyszłości. Z drugiej strony na rynku jest mnóstwo produktów dla ludzi starszych: ciepłych kapci, chodzików, kremów do protez, pieluch, tabletek, maści i kremów. Producenci doceniają bowiem fakt, że osoba starsza z konieczności dbać musi o swoje zdrowie, dysponując mniejszym lub większym „majątkiem” (w przypadku polskich emerytów i rencistów słowo to brzmi bardzo dwuznacznie). Patrząc na to z tej perspektywy, widzimy, że starość (od której tak skwapliwie uciekamy) to czas, w którym możemy mieć naprawdę czas dla siebie, wypoczywając po trudach zmagania się z życiem.

O fenomenie starości świadczą również mity, które silnie wrosły w nasze myślenie. Jesteśmy święcie przekonani, że do XX wieku ludzie osiągali średnio wiek 40 lat. Draaisma polemizuje z tym poglądem, twierdząc, że w dawnych czasach niska przeciętna długość życia wynikała głównie z masowej umieralności niemowląt i dzieci. Ale ten, kto osiągnął dojrzałość, miał duże szanse na przekroczenie sześćdziesiątego roku życia. Równie błędny jest stereotyp, zgodnie z którym kiedyś ludzie starsi mogli liczyć na opiekę ze strony dzieci i wnuków. Draaisma wyjaśnia, że prawie do końca XIX wieku trzypokoleniowe rodziny należały do rzadkości i zdarzały się rzadziej niż dziś rodziny czteropokoleniowe.

Aby zrozumieć starość, warto sięgnąć do fragmentów, w których profesor zastanawia się m.in. nad fenomenem powrotu dawnych wspomnień. Bo dzieje się przecież tak, że ludzie starsi lepiej pamiętają fakty z dzieciństwa i młodości niż to, co działo się kilka lub kilkanaście dni temu. Autorka pisze: Rzeczywista asymetria między młodym a starym polega na tym, że ten ostatni w o wiele większym stopniu mógł doświadczyć, iż w miarę starzenia się jego przeszłość okazała się równie zmienna jak przyszłość. I rzeczywiście, można to nazwać znamiennym przypadkiem mądrości po fakcie. Problem ten zostaje klarownie wyjaśniony i mimo że autorka odwołuje się do terminologii neurologicznej, lektura nie sprawia laikom żadnej trudności. Całość uzupełniają kapitalne nawiązania do malarstwa, literatury i wspomnień, m.in. Maxa Frischa i Guntera Grassa.

Z książki Douwe Draaismy płynie ważne przesłanie: nikt nie jest w stanie zatrzymać procesów związanych ze zmianami naszego ciała. Dlatego powinniśmy je zaakceptować, pamiętając, że umiejętność życia to umiejętność godnego starzenia się.